Hjarnskaflinn í Gunnlaugsskarði horfinn

Fréttir af afdrifum snjóskaflsins í efsta Gunnlaugsskarði í Esjunni vekja jafnan athygli. Hann gefur til kynna hvernig sumarið og veturinn á undan voru, og veðuráhugafólk fylgist grannt með.

 

Í fyrra hvarf skaflinn efst í Gunnlaugsskarði um 21. ágúst, en þá birtist frétt í Morgunblaðinu. Neðar í skarðinu, inni í gili, var hins vegar lítill hjarnskafl sem lifði af sumarið. Flygdist undirritaður vel með honum og fór í fjórar rannsóknarferðir.

 

Í fyrra hafa mögulega verið sérstakar aðstæður; skafið vel í gilið og það verið í skjóli fyrir sól hluta dagsins.

 

Í gær, 9. ágúst, fór undirritaður til að kanna afdrif hjarnskaflsins neðarlega í Gunnlaugsskarði, en hann var horfinn – líklega fyrir nokkru. Því má staðfesta að suðurhluti Esjunnar er nú snjólaus, og það í fyrra fallinu, þann 5. eða 6. ágúst.

 

 

Enginn hjarnskafl í ár og lækirnir mynda Kollafjarðará sem rennur í Kollafjörð.

Óvenjulegt hvarf skaflsins í Esjunni

Rauðanes og Svartnes

Í síðustu viku lögðum við, gönguhópurinn Villiendur – göngu- og sælkeraklúbbur af bestu sort, leið okkar á Norðausturland. Grunnbúðir voru í hlýlegu umhverfi Gamla skólans á Bakkafirði, og þaðan héldum við í dagleiðangra um Langanes – þetta vanmetna svæði landsins þó ekki sé ægifegurð fyrir að fara.

Á leiðinni á Bakkafjörð stoppuðum við við Rauðanes og gengum það rangsælis, 8 km ganga. Í sjávarklettunum blöstu við okkur nokkrir dularfullir rauðir blettir – ekki áberandi frá landi, en líklega rauðari séðir frá hafi. Náttúran heldur alltaf nokkru leyndu.

Í Árbók FÍ 2013 segir: "Nesið hefur lyfst úr sjó eftir síðasta jökulskeið og því birtist okkur hér þversnið af ólíkum jarðmyndunum, stuðluð hraunlög, bólstraberg og setlög sem sjórinn hefur leikið um og skilið eftir hella, bása, standberg, stapa og gatkletta." – jarðsaga Íslands í hnotskurn.  

Það var mikið um fallega kletta með götum og minnti á Arnarstapa á Snæfellsnesi.

Yst á nesinu eru Stakkabásar með tveimur „Stökkum“ út af sem sjást víða að. Þetta er landslag sem grípur í hjartað.

Við gengum þögul gegnum þessa steinræktuðu minjagripi tímans – hver klettur eins og útskorin saga úr hafsins hendi. Ljósið, sjórinn og klettarnir sköpuðu ógleymanlega stemningu – þetta var ekki bara gönguferð, heldur ferð inn í jarðsögu Íslands.

Tveimur dögum síðar var haldið út í þokuna að Digranesi – ekki því sem margir þekkja sem gamla HK-hverfið í Kópavogi, heldur hinu sem stendur rétt hjá Bakkafirði. Þar trónir tignarlegur Digranesviti á Svartnesi. Gengið er framhjá eyðibýlinu Steintúni, sem fór í eyði árið 1967 – bæjarstæðið er engu að síður glæsilegt og vekur forvitni um lífið sem þar var lifað. Nesin sjálf eru kannski ekki jafn litrík og fjöllin, en einmitt þar felst fegurðin – í andstæðunum.

Ég hvet göngufólk til að skoða örnefni í náttúrunni með augum litanna – þau fela oft í sér sögur og sérkenni sem annars fara framhjá. Hægt er að safna fellum eftir litum, til dæmis: Rauðafell, Grænafell, Bláfell, Svarftell, Hvítfell, Bleikafell, Gráfell og Brúnfell.

Rauðanes og Svartnes eru nú komin í safnið – hver litur býr yfir sinni sögu, og hver staður sínu yfirbragði.

Glæsilegir klettar sem sjórinn hefur leikið um og skilið eftir hella, bása, standberg, stapa og gatkletta.

Ég bað ChatGPT-4 um að rannsaka liti í örnefnum í náttúru Íslands og kom þessi ritsmíð og nokkuð til í vinnu tólsins. 

Litir í íslenskum örnefnum

Inngangur

Íslensk örnefni eru gjarnan lýsandi fyrir náttúruna og umhverfið – þar á meðal er algengt að litarheiti (heitir lita) komi fyrir í örnefnum. Slík nöfn endurspegla oft áþreifanlega eiginleika landslagsins eða hvernig fólk skynjaði það. Dæmi eru Rauðhólar (rauðir gígar), Bláfjöll (blá fjöll) og Grænavatn (grænt vatn).

Ástæðurnar fyrir þessum litanafngiftum eru margvíslegar: Rauðir litir í örnefnum stafa gjarnan af lit berggrunns eða jarðefna, blár litur tengist oft fjarlægð (fjöll sem blána í móðu fjarskans), og grænn litur vísar yfirleitt til gróðurs. Hér á eftir er farið yfir helstu liti í örnefnum og dæmi um slík örnefni í íslenskri náttúru.

Rauður litur – Rauð örnefni

Rauðhólar á jaðri Reykjavíkur eru áberandi rauðir gígaraðir sem fá lit sinn frá járnríku gjalli sem hefur ryðgað við oxun. Rauður litur í örnefnum kemur jafnan fram þar sem jarðlög eða sandur eru rauðleitur; rauði liturinn stafar oft af járnoxíðum í berginu eða jarðveginum . Fjöldi staða ber heitið Rauð-, til dæmis Rauðanes í Þistilfirði (rauðleitt nes; nafnið Rauðanes þýðir bókstaflega „Rautt nes“ ), Rauðhólar (rauðir gíghólar úr rauðu gjalli), Rauðisandur (fjörusandur á Vestfjörðum sem er rjóðrauður), og Rauðifoss (foss sem fellur niður rauðleitan klettavegg) . Einnig má nefna fjöll og hóla eins og Rauðafell, Rauðaháls og stöðuvötn eins og Rauðavatn – öll draga nafn af rauðum lit jarðefnanna í nágrenninu.

Rauð litafyrirbæri í náttúrunni stafa oft af járnríku bergi sem hefur ryðgað, eins og sést á Rauðhólum, eða rauðri sandöldu og steinum sem prýða landslagið.

Blár litur – Blá örnefni

Blár litur í örnefnum tengist sjaldnast bláum steintegundum heldur fremur optískri sýn – hlutir í fjarska eða í skugga fá bláan blæ vegna andrúmsloftsins . Þannig eru blá örnefni gjarnan notuð um fjöll og fjallgarða sem líta bláleitir út þegar horft er á þá úr fjarlægð. Dæmi um þetta eru Bláfjöll (fjöllin suður af Reykjavík; þykja blá á lit þegar fjarlæg eru), Bláfell (nokkur fjöll víða um land bera það nafn), Blábjörg (tveir staðir á Austurlandi heita þannig, þýðir „blá klettabjörg“) og Bláhnjúkur í Landmannalaugum (nafn sem merkir Blár hnjúkur og vísar til blágrárrar slikju fjallsins). Einnig eru til forvitnileg nöfn eins og Blámannshattur við Eyjafjörð – „Blámanns hattur“, klettur eða fjall sem líkist hatti og er sagt bláleitt.

Önnur dæmi eru Bláskógaheiði og Bláskriða (blá í nafninu vísar til litbrigða skóga eða skriðu í fjarska). Í öllum þessum tilvikum er blár meira lýsing á útliti eða fjarvídd – fjöll og ásar virðast bláir séð langt að, vegna bláma loftsins, en ef komið er nær eru þeir grábrúnir eða dökkir að lit. Það skýrir af hverju blár litur er algengur í nöfnum fjalla og heiða sem gnæfa við sjóndeildarhringinn.

Grænn litur – Græn örnefni

Grænavatn er lítið sprengigígsvatn á Reykjanesi sem ber nafn sitt af einstaklega grænleitum lit vatnsins (hátt brennisteinsinnihald í vatninu gefur því grænan blæ ). Almennt vísar grænn litur í örnefnum til gróðurs eða lífræns litar. Fjöll, hæðir og brekkur með græna í nafni eru yfirleitt grónar eða klæddar grænum mosum. Dæmi má nefna Grænafell (sem er gróið og því „grænt fjall“ að sjá) og Grænahlíð (grösug hlíð).

Vatna- og landform bera líka græn nöfn: auk Grænavatns má nefna Grænalón (stöðuvatn sem var þekkt fyrir grænleitt jökulvatn), Grænanes (nes vaxið grænum gróðri) og Grænihnjúkur (grænleitur hnjúkur).

Grænn litur í örnefni bendir oftast til blómlegra haga, grasbrekkna eða grænna skóga á svæðinu. Í sumum tilvikum getur græni liturinn stafað af sérstökum efnum; til að mynda er græni litur Grænavatns rakinn til brennisteins í vatninu sem litar það grænblátt. Almennt endurspegla græn örnefni þann gróskumikla svip sem staðurinn hafði í augum nafngjafanna.

Hvítur litur – Hvít örnefni

Hvít örnefni tengjast oft jöklum, vatni eða björgum sem skera sig úr fyrir ljósan eða hvítan blæ. Hvít- kemur t.d. oft fyrir í nöfnum jökuláa; mætti ætla að það sé vegna þess að jökulár eru tærhvítar eða mjólkurlitaðar af svifaur. Reyndar eru til margar ár sem heita Hvítá (Hvítá í Borgarfirði, Hvítá í Árnessýslu o.fl.) og bera nafn af hvítum lit vötnunnar . Á Suður- og Vesturlandi eru nokkur örnefni sem byrja á Hvít-: Hvítanes (nes með ljósum sandi eða skeljasandi) eru nokkur talsins, og hvítir sanda- eða skeljafjörur kunna að hafa gefið þeim nöfnin. Einnig má nefna Hvítserkur, sem er til á þremur stöðum á landinu – þekktastur er Hvítserkur í Húnafirði, stendur uppi sem svartur stuðlabergsdrangur en er þakinn hvítum fuglaskít og því lítur drangurinn hvítur út úr fjarlægð. Hvítur litur í örnefnum getur þannig átt við jökulís eða snævi þakta tinda (t.d. gæti fjallið Hvítfell fengið nafn af snjó), ljósan sand eða jafnvel mannvistarleifar (sbr. dranginn Hvítserkur). Athyglisvert er að örnefni með hvít- eru algengari í landnámasvæðum sunnan- og vestanlands en sjaldgæf fyrir norðan og austan, sem endurspeglar líklega útbreiðslu jökuláa og ljósra sanda á þeim svæðum.

Svartur litur – Svört örnefni

Svartifoss í Skaftafelli er fallegur 20 metra hár foss sem fellur fram af svörtum stuðlabergsklettum – þessar dökku basaltstöplar umlykja fossinn og hafa gefið honum nafnið Svartifoss („Svarti fossinn“). Svartur litur í örnefnum vísar yfirleitt til dökks bergs, auðnar eða svarts sandar. Á Íslandi eru víða dökkir móbergsklettar, hraun eða sandar sem speglast í örnefnum. Margar Svartá heita litlar dragár sem renna í myrkum gljúfrum eða yfir dökku hrauni og virðast því svartleitar. Einnig eru til fjöll eins og Svartafell (eða Svartfell) sem draga nafn af dökkum eða svörtum klettum í hlíðum, Svarthamar (svartur hamraklettur) og gil og kvíslar með svart- forlið. Svört örnefni geta líka tengst sögulegum öskulögum eða brunahraunum – t.d. svæði þakin svörtum gjóskulögum eftir eldgos gátu hlotið viðurnefnið svört. Í heildina gefa svört örnefni til kynna einhverja drungalega eða dökka ásýnd staðarins, oft vegna basaltklæddra kletta, kolaðs líparíts eða svarts sandar sem einkenna viðkomandi stað.

Aðrir litir í örnefnum

Auk helstu lita má finna ýmis önnur litgreinandi örnefni þótt þau séu fátíðari:

• Bleikur: Orðið bleikur (eða bleikja) í örnefnum merkir fölrauðan eða ljósan lit. T.d. heitir einn dalur norðanlands Bleiksmýrardalur, líklega vegna fölgrænna eða ljósra mýra í dalbotninum. Einnig má nefna fjallið Bleikafell, sem gæti hafa fengið nafn af bleikleitum (ljósum) sandsteini eða líparítklöppum í fjallinu. Bleikur litur vísar þannig til þess sem er ljósara en umhverfið – til dæmis föl gróðurmór eða bleik steintegund.

• Brúnn: Litarlýsingin brúnn (brúnleitur) er ekki algeng í örnefnum, en kemur þó fyrir. Brúnfell er dæmi um fjall sem nefnt er eftir brúnleitum lit – mögulega vegna þess að fjallið var þakið brúnum mosatorfum eða jarðvegi á haustin. Brúnavík í Borgarfirði eystri gæti hafa hlotið nafn af brúnum sjávarbökkum eða þangi sem gaf víkinni dökkbrúnan blæ. Athuga skal að brún getur einnig þýtt brú (brún lands) í örnefnum, en í samhenginu hér er átt við litinn brúnn. Þar sem brúnn litur er oft litur visnandi gróðurs (s.s. síðsumars) eða móbergssands gæti nafngiftin vísað til þess.

• Grár: Grá- í örnefnum lýsir oft gráum steinum eða klettum. Gráfell er til á fáeinum stöðum (t.d. á Landmannaafrétti) og merkir þá einfaldlega „grátt fjall“, líklega vegna gráleits bergs eða skeljugrárrar möl sem þekur fjallið. Grábakki eða Grákambur gætu eins vísað til kletta sem líta gráir út (t.d. vegna líparíts eða lítt gróins gráleits mosaskáns). Grá örnefni eru ekki áberandi mörg en þau gefa til kynna litlausara landslag – oft snauðan jarðveg eða steinbreiður.

• Gullinn/gulur: Íslensk örnefni nota sjaldan orðið gulur (gulur litur) beint, en þó má nefna litinn gull (gullinn) sem kemur fyrir. Frægasta dæmið er Gullfoss, „Gullfoss“ í Hvítá, sem ýmist er sagt fá nafn sitt af gylltum ljóma sólar í vatnsúðanum eða sögunni um að bóndinn hafi kastað gullinu sínu í fossinn – hvort sem er, þá er gull litaorð sem tengist gullnu ljósi. Í framhaldi má nefna Gullbrekku (brekka sem virtist gullin í skini sólar eða með gullauðugum jarðvegi). Gull er hér notað í merkingunni „gulllitað/gyllt“, líkt og hugtakið gullinni (eða gula) væri notað til að lýsa lit (t.d. gullin móða eða gullið haf). Þannig má flokka Gullfoss sem örnefni kennt við lit (gullna birtu).

Samspil litanna í örnefnum sýnir hve næmir landnámsmenn og afkomendur þeirra voru á litbrigði náttúrunnar. Samantekt: Litörnefni á Íslandi geyma fróðleik um jarðfræðina og náttúrufar landsins. Rauðir sandar, blá fjöll, grænir hjallar, hvítar jökulár og svartir fossar – allt eru þetta nöfn sem lýsa lykileiginleikum staðanna og kveikja ímyndunarafl um landið. Þannig má segja að í tungumálinu sjálfu felist eins konar náttúrulýsing og lífsskoðun; litirnir í örnefnum endurspegla upplifun fólks af landinu. Að skoða örnefni og merkingu þeirra (sér í lagi litanöfnin) gerir ferðalöngum kleift að skyggnast inn í sögu landslagsins og sjá náttúruna með augum þeirra sem fyrst nefndu fjöllin, árnar og heiðin – oftast með augljósri vísun í litinn sem þeir sáu.

Heimildir: Litir í örnefnum á Íslandi hafa verið teknir saman af fræðimönnum og áhugafólki. Dæmin hér að ofan eru m.a. fengin úr skrifum Tryggva Gíslasonar og ferðaþáttum Sigurpáls Ingibergssonar, auk upplýsinga úr leiðsögutextum um Rauðanes, Grænavatn og Svartafoss sem skýra hvernig litir náttúrunnar birtast í örnefnum.

89. þáttur 11. júlí 2013 | Vikublaðið

https://www.vikubladid.is/is/moya/news/89-thattur-11-juli-2013

Svartfell (510 m) í Borgarfirði eystra

https://ingibergsson2.rssing.com/chan-64487698/article20.html

Rauðhólar (Redhills) | Raudholar are the remainder of a clu… | Flickr

https://www.flickr.com/photos/arnitr/2296382162

The Beautiful Rauðanes Cape in North-East Iceland - Extraordinary Rock Formations | Guide to Iceland

https://guidetoiceland.is/connect-with-locals/regina/the-beautiful-raudanes-peninsula

Grænavatn lake Reykjanes Peninsula

https://www.hiticeland.com/post/graenavatn-lake-reykjanes-peninsula

Svartifoss & other beautiful Attractions in Skaftafell in South-Iceland | Guide to Iceland

https://guidetoiceland.is/connect-with-locals/regina/svartifoss-waterfall-in-skaftafell-national-park

Lífskraftur í hjarnskaflinum

Það er lífskraftur í hjarskaflanum í Gunnlaugsskarði.  Ekki tókst að gefa út dánarvottorði á haustjafndægri. 

 

Skaflinn hefur aðeins rýrnað frá síðustu viku. Hægt er að sjá lítinn hvítan blett frá veginum ef fólk veit hvar á að leita.

Ég tel góður líkur á því að hann lifi sumarið blauta og leiðinlega af. Það eru umskipti í veðrinu. Næturfrost í kortunum og hiti verður um 6 gráður yfir daginn sem þýðir frostmark í 700 metra hæð.

 

Það var gaman að ganga í dag, krækiber við gönguslóða og fljótlegt að fylla lúku af berjum fullum af andoxunarefnum.

Sáum sauðfé á beit í Kistufellshlíðum, um tugur fjár og fór mestur tími hjá þeim í að bíta gras hátt uppi.

 

 

Klakinn minnir á skotinn ísbjörn

Seigla í hjarnskaflanum í Esjunni

Hann gefst ekki upp hjarnskaflinn í Gunnlaugsskarði í sunnanverðri Esjunni.

 

Svona var staðan í hádeginu í dag. Gilið ver hann vel fyrir morgun- og kvöldsólinni.

 

Spáin segir að það sé úrkoma næstu daga og hiti nær í tveggja stafa tölu, það verður hart sótt að restinni af skaflinum.

 

Mikið rok við Esjurætur í dag en skánaði er ofar dró.

 

 

 

Aðeins tálgast af skaflinum í síðustu viku.

 

Hjarnskaflinn lifir

Hjarnskaflinn í Esjunni heldur áfram að hrella Morgunblaðið. Hann lifir enda búið að vera slæmt sumar, kalt og úrkomusamt, en í frétt í Morgunblaðinu 21. ágúst kom frétt um að Esjan væri orðin snjólaus.

Í gær var farin könnunarferð og hefur hann mikið látið á sjá. En það er mikil seigla í fönninni, Morgunblaðinu til ama.

Sumir áhugamenn um jökla gefa honum viku, aðrir aðeins lengur en samkvæmt veðurspánni þá er bjart framundan en kalt. Skaflinn hefur búið um sig í skuggsælu gili en hádegissólin nær honum. En það er ljóst að þetta verður ekki eilífðarskafl.

Staðan á skaflinum í gær, 7. september. Skaflinn er í 700 metra hæð.

Hjarnskaflinn seigi hefur látið á sjá. Frekar ræfilslegur en virkar stærri lengra frá séð. 

Hjarnskaflinn í Esjunni

Í Morgunblaðinu þann 21. ágúst á bls. 2 kom hin árlega frétt um snjóskaflinn í Esjunni. Þar var fyrirsögn: Snjólaust er í Gunnlaugsskarði eftir mikið rigningarsumar. Ég sá frá vinnustað mínum smá fönn, aðeins neðar en hinn hefðbundni síðasti snjóskafl var og fór í leiðangur um sl. helgi.

 

Ég spurði jöklafræðing hvað fönn eins og þessi kallast: "Vafalaust hefur snjórinn í gildraginu náð að verða að hjarni, því myndi ég kalla hann hjarnskafl eða hjarnfönn," skrifar jöklafræðingurinn.

 

Skv. Orðabók Menningarsjóðs þá er hjarn snjólag, sem er orðið allfast fyrir vegna samþjöppunar og endurkristöllunar, eftir að það féll.

 

Hjarnskaflinn sést ekki frá öllum sjónarhornum. Það er lítið gil í hamraveggnum og skaflinn kúrir þar inní. Hjarnfönnin er í rúmlega 550 metra hæð en ég er í þeirri hæð þegar myndin er tekin. Hjarnskaflinn sést vel frá þjóðvegi móts við Álfsnes og úr borginni, m.a. frá Hálsunum og eflaust Hádegismóum.

Lögun fannarinnar minnir mig á Langjökul á hvolfi.

 

Skaflinn hylur lítinn læk og eflaust hefur skafið mikill snjór inn í gilið í vetur. Sameinast síðan öðrum stærri læk sem fossar niður austar. Vatnið sem fellur niður hlíðarnar myndar Kollafjarðará eða er við efstu upptök hennar. Skaflinn minnir á frauðplast og það er seigla í honum.

 

Sumstaðar í norðanverðri Esju eru skuggsæl gil þar sem skaflar leysast seinna en í henni sunnanverðri, eða jafnvel ekki, t.d. í og ofan Eilífsdals og Flekkudals.

 

Ætli hjarnskaflinn lifi af sumarið? Næsta vika mun gera aðför að honum, tveggja stafa tölur í kortunum.

 

Sá ekkert til eftirstöðva þekkta snjóskaflsins sem liggur ofar í Gunnlaugsskarði og liggur að Kistufelli. 

 

Það var mikið af fólki í Esjunni á sunnudaginn, komið til að rækta líkamann og andann. Flestir fóru upp að Steini en reytingur af fólki fór aðrar skemmtilegar leiðir sem eru í boði en Skógræktin og Ferðafélagið eru að gera góða hluti í Esjuhlíðum. Góðar merkingar og nýlegir slóðar.

 

Þótti mér betur farið en heima setið. Lýkur þar að segja frá rannsóknarför í Gunnlaugsskarð.

 

 

Hjarnskaflinn eða hjarnfönnin í Gunnlaugsskarði. Lækirnir mynda Kollafjarðará.

 

Gaia - blái hnötturinn

Áhrifamikla listaverkið Gaia, eftir breska listamanninn Luke Jerram, nýtur sín vel í fræga gamla og glæsilega bókasafninu Trinity College í Dublin. Hugmyndin er sótt til myndar sem geimfarar NASA tóku af jörðinni frá tunglinu. Hér snýst hitnandi jörðin með sína viðkvæmu náttúru og svífur í myrkri geimsins. Þessi einstaka sýn minnir okkur á hversu brothætt og dýrmæt plánetan okkar er, og kallar á okkur að vernda hana af alúð.

Þegar myndin var tekin var CO2 í andrúmslofti 324 ppm en í dag 425 ppm og hiti kominn vel yfir 1,5 gráðu markið.

Hvað getur þú gert til að laga ástandið?

#EarthWork

 

 

 

Losunarsvið 3

COP 28 ráðstefnan í Dubai lauk í vikunni, það er því tilefni að skoða losunarsvið 3 í loftslagsbókhaldi fyrirtækja en áður hefur verið fjallað um losun og hagnað í byrjun ráðstefnu.

Losunarsvið 3 (e. scope3) sýnir losun í virðiskeðju fyrirtækja. Bæði ílag og frálag. Losunarmælingar í virðiskeðjunni eru nauðsynlegar til að fyrirtæki skilji rekstur sinn og ábyrgð og lykilatriði til að ná kolefnishlutleysi (Net Zero emissions).

Í  GHG staðlinum eru skilgreindir upp 15 losunarþættir. Þeir hafa verið valkvæðir en mun verða skylda á komandi árum með auknum kröfum alþjóðasamfélagsins. En ábyrgð stóru losunarfyrirtækjanna er mikil og þau verða að axla hana með því að kortleggja losunarsvið 3 vandlega.

Í rannsókn sem gerð á sjálfbærniskýrslum 3.200 fyrirtækja sem eru í MSCI World vísitölunni þá var niðurstaðan: 88% losunar er í losunarsviði 3. GHG Protocol hefur gefið út að 79% af losun sé í umfangi 3 og Carbon Trust research áætlar að losunin sé 65-95% í umfangi 3.

Mikilvægi losunarsviðs 3 felst í því að þar er stærsti hluti í heildar kolefnisfótspori fyrirtækis. Þó að losun sé mismunandi eftir atvinnugreinum. Með því að kortleggja losunarsvið 3 geta fyrirtæki haft yfirgripsmeiri og heildstæðari nálgun til að draga úr heildar umhverfisáhrifum sínum. Helstu kostir aðrir en að ná markmiði um kolefnishlutleysi eru: Alhliða áhrif, draga úr áhættu, þátttaka hagsmunaaðila og nýsköpunartækifæri.

Skoðum stöðuna í losunarsviðum hjá íslenskum fyrirtækjum sem losa meira en 20 þúsund tonn CO2.

Rauður litur í losunarsviðum segir að losunarbókhald er óviðunandi. Grænt þýðir að losunartala er rétt. Gulur litur er nálægt markmiði. Blár litur hjá Samherja er áætlun en fyrirtækið hefur ekki birt loftslagsbókhald sitt opinberlega.

Niðurstaðan er að aðeins rúm 100 þúsund tonn CO2 eða 2% losunar er í losunarsviði 3, virðiskeðjunni og það er mjög slök útkoma. Þegar öll fyrirtæki á Íslandi eru skoðuð, þá hækkar talan í 9%. Litlu fyrirtæki eru að standa sig miklu betur. Flugfélagið Play er með nokkuð gott loftslagsbókhald og eina sem uppfyllir alþjóðlega kröfur. Orkufyrirtækin geta gert betur en á góðri leið. Landsvirkjun er með vottun frá CDP en skv. gögnum frá CDP þá lítur út að eitthvað sé enn vantalið. Sjávarútvegsfyrirtækin sýna framfarir á hverju ári. Álfyrirtækin þrjú skila núll í losunarsviðið 3, það sýnir algert áhuga- og metnaðarleysi. Þó má hrósa ÍSAL fyrir að gera vel í losunarsviði 2, orkunotkun.

Hellnasker, hugveita í sjálfbærni, hefur reiknað út líklega niðurstöðu úr losunarsviðunum þrem og telur að svona eigi loftslagsbókhald fyrirtækjanna að vera.

Losun í virðiskeðjunni er áætluð tæplega 9 milljón tonn CO2 eða 66% hlutfall af losunarsviði 3. Álfyrirtækin skulda að gefa upp rúmlega 5 milljón tonn. Kísiliðjurnar tvær, Elkem og PCC Bakki Silicon skulda 2,2 milljón tonn CO2 en mest óvissa er með þessa tölu.

Það er krafa um að lönd og stórfyrirtæki fylgi markmiðum Parísarsamkomulagsins og dragi úr losun um 50% fyrir 2030. Hefðu þessi fyrirtæki kortlagt losun í losunarsviði 3, þá væru þau að vinna að því að draga úr losun um tæplega 4,5 milljón tonn en þegar ekkert er gefið upp, þá þurfa menn ekki að greiða skatt. Vissulega er megnið af losuninni erlendis en allt tengist og neikvæðu áhrifin koma niður á okkur öllum.

Eins og sjá má þá getur hlutfall losunar verið breytilegt á milli atvinnugeira. Í flugi eru 80% losunar í losunarsviði 1 en 77% í losunarsviði 3 hjá álframleiðendum.

Stóru losunarfyrirtækin á Íslandi eru ekki að standa sig og sýna litla ábyrgð, stjórnvöld þurfa að taka frumkvæðið með réttlátum umskiptum í loftslagsmálum, setja þarf neyðarlög (herlög) og skylda fyrirtækin til að gera metnaðarfulla aðgerðaráætlun sem stjórnvöld fylgja eftir.

Ljóst er að Íslendingar þurfa að taka sig verulega á ef Parísarsamkomulagið 2030 og markmiði kolefnishlutleysi 2040 á að nást.

Það er allt of ódýrt að menga!

Menga á daginn og grilla á kvöldin

COP28 loftslagsráðstefnan í Dubai hófst 30. nóvember 2023 og því er nauðsynlegt að skoða frammistöðu Íslenskra fyrirtækja sem losa meira en 20 þúsund tonn af CO2 á síðasta ári. En berjast þarf að krafti við að draga úr losun því hvert hitametið á fætur öðru hefur verið slegið á þessu ári. Haldi þessi þróun áfram mun hún hafa skelfi­legar afleið­ingar fyrir jarð­ar­búa, líf­ríki og vist­kerfi á jörð­inn­i.

Niðurstaðan úr loftslagsbókhaldi er sorgleg. Eins sést í töflunni þá sést að fyrirtækin juku losunina um 759 þúsund tonn CO2 eða 17%. Ef flugið er aðskilið þá er aukningin 4%. Þessi 22 fyrirtæki losa 4,4 milljón tonn CO2 og ábyrg fyrir 2/3 af losun Íslands fyrir utan landnotkun. Til að berjast gegn hlýnun jarðarinnar og ná markmiði að halda hlýnun jarðarinnar undir 1,5°C. og ná lögbundnum markmiðum Íslands 2030 þá þurfa fyrirtækin að draga losun saman um 8% árlega. Losun er losun sama úr hvaða losunarkerfi eða atvinnugeira hún kemur.

Flugfélögin þrjú juku losun um tæp 600 þúsund tonn af CO2 eða eins og 300 þúsund nýir jarðefnabílar hafi bæst í bílaflotann. Allt stefnir í að þau losi enn meira á þessu ári.

Losun frá stóriðjunni jókst vegna aukinnar framleiðslu og ljóst að hún muni verða svipuð komandi ár.

Skipafélögin tvö losuðu um 600 þúsund tonn CO2 og ánægjulegt að heyra að þau ætli að taka sig á og hagræða í flutningum vegna losunarheimilda í stað þess að biðja um undanþágu.

Orkufyrirtækin þrjú bættu öll vel við sig vegna aukinnar framleiðslu. Ljóst er að losun mun aukast frá þeim með aukinni orkuframleiðslu.

Sjávarútvegsfyrirtækin bættu öll við sig og helsta ástæðan er að notuð voru 22 þúsund tonna af olíu til að bræða uppsjávarfisk en ekki var næg raforka í landi hinnar hreinu orku fyrir fiskimjölsverksmiðjurnar. Aukningin vegna bræðslunnar er eins og þrjú ár af rafbílavæðingu hafi verið þurrkuð út. Aukning hjá Síldarvinnslunni er vegna sameiningar við Vísi og 7,4 þúsund tonna af olíu til bræðslu sem losar 19 þúsund tonn CO2 eða ávinning af rafbílavæðingu í eitt ár!

Nú berast fréttir um orkuskerðingu frá Landsvirkjun og öfug orkuskipti framundan. Spurning er hvort gáfulegt sé að veiða loðnu beint til bræðslu þegar ástandið er svona.

Samherji er eina fyrirtækið á listanum sem ekki hefur gefið út sjálfbærniskýrslur og ekki viljað gefa losunartölur upp.

Gífurlegur hagnaður

Sjáið þið ekki veisluna? Hagnaður fyrirtækjanna fyrir skatta árið 2021 er gífurlegur eða 164 milljarðar. Beðið er eftir afkomutölum úr tímaritinu 300 stærstu en allt stefnir í að síðasta ár hafi gefið svipaða niðurstöðu. Þegar horft er á hlutina með augum sjálfbærni þá er mikið ójafnvægi á milli þriggja stoða, efnahags, samfélags og umhverfis en efnahagur trompar allt og fyrirtækin sýnt lítinn metnað í að bæta sig í umhverfismálum. Sorglegt að sjá að fyrirtækin fjárfesti ekki meira í grænum fjárfestingum, orkuskiptum, hringrásarhugsun, þekkingaröflun og nýsköpun í loftslagsmálum í góðærinu. Einnig hafa fyrirtækin verið dugleg að sækja um í opinberum sjóðum og keppa við fátæka námsmenn og nýsköpunarfyrirtæki. Það má því segja að fyrirtækin mengi á daginn og grilli á kvöldin!

Þegar fleiri þættir eru skoðaðir kemur í ljós að aðeins 1% af losuninni er bundið eða fangað en til að ná kolefnishlutleysi þarf losun og binding að vara jöfn. Landsvirkjun dregur hér vagninn.

Flest fyrirtækin eru með umhverfis- eða sjálfbærnistefnur og þar kemur fram að þau ætli að draga úr losun en þegar þessar rauðu tölur eru skoðaðar þá er eftirfylgni engin. Það er eins og stefnurnar séu til skrauts.

Losun í losunarsviði 3 (e. scope 3) er aðeins 2% hjá fyrirtækjunum en talið er að 88% losunar séu í virðiskeðjunni og ábyrgða fyrirtækjanna er mikil. Hellnasker hugveita hefur þegar kortlagt losun og niðurstaðan er að 9 milljón tonn af CO2 eru vantalin

Í gögnum frá Hagstofu Íslands kemur fram að 90% af losun kemur frá fyrirtækjum og 10% frá heimilum. En 60% af umhverfissköttum kemur frá heimilum og restin frá fyrirtækjum. Fyrirtækin losa en almenningur borgar brúsann. Þetta eru ekki réttlát umskipti.

Þegar þessi upptalning er skoðuð þá er eins og stjórnvöld hafa slegið skjaldborg um losunarfyrirtækin.

Neyðarlög

Til að ná árangri þá þurfa stjórnvöld að setja neyðarlög á þessi 22 fyrirtæki sem eiga 2/3 af losun landsins og setja í gjörgæslu. Skyldi þau til að gefa út staðfestar kolefnislosunartölur fyrir öll losunarsvið og fylgja Science Based Targets aðferðafræðinni. Þau þurfa að setja sér raunhæf markmið og metnaðarfulla aðgerðaráætlun í loftslagsmálum.

Stjórnvöld þurfa að spyrja þriggja spurninga í anda agile aðferðafræðinnar:

• Hvað ætlið þið að gera í dag í loftslagsmálum?
• Hvað gerðu þig í gær í loftslagsmálum?
• Eru einhverjar hindranir?

 

Höfundur er félagi í Hellnaskeri, hugveitu um sjálfbærni.

Greinin birtist fyrst 30. nóvember í Skoðun á visir.is

Upphaf hvalaskoðunarferða á Íslandi

Fjórum langreiðum var landað í Hvalfirði í dag. Þá birtast tvær minningar í kollinum,prósi sem Kristín Helga Gunnarsdóttir skrifaði þegar hvalveiðar voru endurræstar og pistill sem ég skrifaði fyrir 20 árum um upphaf hvalaskoðunarferða á Íslandi.

Kristín Helga skrifaði: "Baráttan fyrir lífi langreyða meitlar svo sterkt framtíð sem mætir fortíð. Gamall og langreiður fauskur sem neitar að mæta framtíðinni og nýjum viðhorfum til samspils manns og náttúru og neitar að viðurkenna að við þurfum að taka okkur á, bæta okkur gagnvart náttúrunni, hafinu ... en heldur áfram að marka sína blóðugu slóð allt til enda."

Upphaf hvalaskoðunarferða á Íslandi

Til að átta okkur á upphafi hvalaskoðunarferða er gott að hafa í huga að árið 1985 voru hvalveiðar í atvinnuskyni bannaðar af Alþjóðahvalveiðiráðinu en vísindaveiðar á langreyð og sandreyð leyfðar á sumrunum 1986 til 1989. Hrefnuveiðar sem stundaðar höfðu verið með hléum frá 1914 lögðust af árið 1984. Hvalveiðibannið átti upphaflega að standa í fjögur ár en stendur enn. Andstæðingar hvalveiða, bentu á að hægt væri að hafa tekjur af því að skoða hvali í stað þess að veiða þá.

Upphaf hvalaskoðunarferða frá Hornafirði má rekja til Nýheima tuttugustu aldarinnar, kaffistofunnar í Hafnarbúðinni þar sem Tryggvi Árnason réð ríkjum um miðjan níunda ártuginn. Gefum Tryggva orðið: „Trillukarlarnir og humarsjómennirnir voru stundum að segja frá hvölum sem þeir voru að rekast á fyrir utan Hornafjörð og við Ingólfshöfða. Ein sagan var sérlega áhugaverð. Mig minnir að það hafi verið Torfi Friðfinns eða Frissi, Friðrik Snorrason, sem var að veiða á trillu fyrir utan Jökulsárlónið eða Ingólfshöfða. Kemur þá stór hnúfubakur syndandi að bátnum og fer að leika sér við hann. Mikil hræðsla greip um sig hjá karlinum og setti hann í gang og sigldi á fullri ferð í burtu. Hvalurinn elti hann og varð úr nokkur eltingarleikur. Það endaði með því að karlinn sigldi í land. Í framhaldi af þessu fór ég að hugsa um hvort ekki væri hægt að bjóða upp á hvalaskoðunarferðir fyrir ferðamenn til að auka starfsemi Jöklaferða.”

Það er ekki auðvelt að vera frumherji og koma nýrri vöru á markað þótt við Íslendingar teljum okkur vera nýjungagjarna þjóð. Hvernig tóku menn þessum nýja markhóp? Tryggvi svarar því svona: „Fór ég að nefna þetta við ferðaskrifstofur og ferðaþjónustuaðila. Áhuginn var ekki mikill hjá þeim þar sem það passaði ekki inn í hringferðirnar. Einhvernvegin hafði þessi hugmynd samt komist í erlenda ferðabæklinga þar sem sagt var frá því að Jöklaferðir væru með hvalaskoðunarferðir frá Höfn.”

Þegar vara er komin í ferðabæklinga sem dreifast út um allan heim má búast við fyrirspurnum. Alltaf eru til einstaklingar sem ferðast á eigin vegum og hafa áhuga á að prófa eitthvað nýtt. Á árinu 1990 komu nokkrir ferðamenn og vísuðu í ferðabæklingana. Því voru leigðar trillur tvisvar eða þrisvar og fóru þær með tvo til fjóra farþega. Árið eftir kom pöntun frá erlendri ferðaskrifstofu fyrir 20 manna spánskan hóp og fór Lúlli, Lúðvík Jónsson, á gömlu Æskunni í ferðina. Um haustið voru farnar tvær eða þrjár ferðir með hvataferðahópa og var þá boðið upp á sjóstangarveiði í ferðunum.

Eftir þetta fór Tryggvi að spá í alvöru að hefja hvalaskoðunarferðir. Hann útbjó skýrslublöð og lét eigendur fiskibátanna hafa til útfyllingar en þar átti að skrá dagsetningar, hvar verið var að veiðum, hvort sæist til hvala, hvaða tegund, hve margir, veðurfar o.fl. Þessi skýrslugerð stóð yfir í um 18 mánuði og fékk hann til baka möppur frá átta bátum með gagnlegum upplýsingum. Þetta var gert í samráði við Hafrannsóknastofnunina.

En hvernig var staðið að markaðsstarfinu hjá Jöklaferðum eftir að gagnasöfnun lauk og útlit fyrir að grundvöllur væri fyrir nýjung í ferðaþjónustunni. Gefum Tryggva aftur orðið:

„Á þessum tíma var ég í góðu sambandi við Clive Stacey hjá bresku ferðskrifsofunni Arctic Experience og hafði sagt honum frá þessum hugmyndum. Hófst hann þegar handa um að setja upp ferðir til Íslands með hvalaskoðun sem aðalmarkmið, ásamt því að fara á jökul.

Setti hann fyrst upp ferð í nafni Arctic Experience og var heldur dræm sala en síðan fór hann í samstarf við dýraverndunarsamtökin World Wildlife Found sem vinnur að brýnni verndun villidýra og lands eða hafsvæða um alla veröld. Sett var upp ferð sem sló í gegn. Vandinn hjá mér fólst í því að ekki var hægt að fá báta nema á haustin að lokinni humarvertíð og áður en síldarvertíðin hófst.”

Skortur á bátaflota hjá Jöklaferðum var því orsök fyrir því að ekki var hægt að taka við hópum fyrr en síðari hluta sumars. Kosturinn við það var að hægt var að lengja ferðatímabilið en ókosturinn að besti tíminn var ekki nýttur. Markaðurinn var hins vegar fyrir hendi. Taflan hér fyrir neðan sýnir vöxtinn í hvalaskoðun á Íslandi.

Ár	Staðir	Fyrirtæki	Farþegar
1990	1	1	6
1991	1	1	100
1992	0	0	0
1993	1	1	150
1994	3	4	200
1995	6	8	2.200
1996	8	9	9.700
1997	10	13	20.540
1998	8	12	30.330
1999	7	10	35.250
2000	9	12	44.000
2001	10	12	60.550
2002	10	12

Source: Björgvinsson, 1999; Hoyt, 1994b; Hoyt, 1995a; Gögn í fórum höfundar.

Sumir hvalveiðimenn hafa dregið þessar tölur í efa og eins tekjur sem myndast hafa en Ásbjörn Björgvinsson hefur fært rök fyrir því að tekjur árið 2000 hafi verð rúmur milljarður. Því ættu tekjur árið 2001 að vera einn og hálfur milljarður. Eftir að hafa skoðað gögn frá Ferðamálaráði úr nýrri ferðakönnun þá er ég sannfærður um að talan 60.000 er nærri lagi en 36% erlendra ferðamanna fóru í hvalaskoðun í júní, júlí og ágúst 2002. Rannsaka þarf tekjurnar betur. Ásbjörn hefur hvatt ferðamálayfirvöld til þess en einhver tregða er þar í gangi. Á vormánuðum 1995 var haldið námskeið í Keflavík á vegum W.D.C.S. sem eru umhverfissamtök í Bretlandi. Enskir sérfræðingar í hvalaskoðunarferðamennsku, Mark Carwardine, Alison Smith og Erich Hoyt, komu þar fram með hugmyndir sem ruddu brautina fyrir hvalaskoðunarferðir á Íslandi. Framhaldið hjá Jöklaferðum var svo á þá leið að þegar nýja Æskan kom um sumarið 1991 datt hún úr skaftinu og því var leitað til Braga Bjarnasonar. Síðan kom Sigurður Ólafsson SF-44 inn í spilið 1993 og var í þessum ferðum til 1996 að eigendurnir vildu ekki halda áfram. Árið eftir var tekinn á leigu bátur úr Reykjavík, en eftir það gáfust Jöklaferðir upp þar sem enginn fékkst í þetta á staðnum. Í töflunni árið 1998 lækkar fjöldi fyrirtækja úr 13 í 12 og er mismunurinn Jöklaferðir.

Hvalaskoðunarferðir eru stundaðar frá fleiri stöðum en Íslandi. Þær voru stundaðar í 87 löndum árið 1998, fjöldi farþega 9 milljónir frá 492 stöðum og var veltan áætluð um 80 milljarðar króna.

Að lokum er hér listi yfir fyrirtæki í hvalaskoðun 2002.
Norðursigling, Húsavík, www.nordursigling.is
Hvalaferðir, Húsavík, www.hvalaferdir.is
Ferðaþjónustan Áki, Breiðdalsvík
Víking bátaferðir, Vestmannaeyjum, www.boattours.is
Elding, Hafnarfirði, www.islandia.is/elding
Höfrunga- og hvalaskoðun, Reykjanesbæ, www.arctic.ic/itn/whale
Hvalastöðin, Reykjavík/Reykjanesbæ, www.whalewatching.is
Húni, Hafnarfirði, www.islandia.is/huni
Bátsferðir Arnarstapa/Snjófell, Snæfellsnesi, www.snjofell.is
Sæferðir, Stykkishólmi/Ólafsvík, www.saeferdir.is
Sjóferðir, Dalvík, www.isholf.is/sjoferdir/
Níels Jónsson, Hauganesi, www.niels.is
Hvalaminjasafnið, Húsavík, www.icewhale.is

Legg ég því til að Íslendingar fari í hvalaskoðunarferðir næsta sumar, hver veit nema það verði hægt frá Hornafirði? Kíki á Hvalamiðstöðina á Húsavík og skoði hnúfubakinn sem þeir borðuðu á þorrablótinu.

Auk þess legg ég til að kvótakerfið í núverandi mynd verði lagt í eyði.


Hvalaskoðun, hvalreki í Hornafirði - pistill eftir Sigurpál Ingibergsson

Hvalaskoðun frá Hornafirði árið 1993 - myndasyrpa

Heimildir:
Tryggvi Árnason, tölvupóstur 16. október 2002

Ifaw.org, www.ifaw.org/press/press/2000report.doc, Björgvinsson, 1999; Hoyt, 1994b; Hoyt, 1995a.

Ásbjörn Björgvinsson, „Hvalaskoðun á Íslandi árið 2000” http://um.margmidlun.is/um/ ferdamalarad/vefsidur.nsf/index/19.14?open

Könnun Ferðamálaráðs júní-ágúst 2002, „Tafla 2.18: Hvaða afþreying var nýtt? (%)”http://www.now2003.is/Kannanir/toflsumar/Tafla%202.18%20-%20sumar2002.pdf