Rauðanes og Svartnes

Í síðustu viku lögðum við, gönguhópurinn Villiendur – göngu- og sælkeraklúbbur af bestu sort, leið okkar á Norðausturland. Grunnbúðir voru í hlýlegu umhverfi Gamla skólans á Bakkafirði, og þaðan héldum við í dagleiðangra um Langanes – þetta vanmetna svæði landsins þó ekki sé ægifegurð fyrir að fara.

Á leiðinni á Bakkafjörð stoppuðum við við Rauðanes og gengum það rangsælis, 8 km ganga. Í sjávarklettunum blöstu við okkur nokkrir dularfullir rauðir blettir – ekki áberandi frá landi, en líklega rauðari séðir frá hafi. Náttúran heldur alltaf nokkru leyndu.

Í Árbók FÍ 2013 segir: "Nesið hefur lyfst úr sjó eftir síðasta jökulskeið og því birtist okkur hér þversnið af ólíkum jarðmyndunum, stuðluð hraunlög, bólstraberg og setlög sem sjórinn hefur leikið um og skilið eftir hella, bása, standberg, stapa og gatkletta." – jarðsaga Íslands í hnotskurn.  

Það var mikið um fallega kletta með götum og minnti á Arnarstapa á Snæfellsnesi.

Yst á nesinu eru Stakkabásar með tveimur „Stökkum“ út af sem sjást víða að. Þetta er landslag sem grípur í hjartað.

Við gengum þögul gegnum þessa steinræktuðu minjagripi tímans – hver klettur eins og útskorin saga úr hafsins hendi. Ljósið, sjórinn og klettarnir sköpuðu ógleymanlega stemningu – þetta var ekki bara gönguferð, heldur ferð inn í jarðsögu Íslands.

Tveimur dögum síðar var haldið út í þokuna að Digranesi – ekki því sem margir þekkja sem gamla HK-hverfið í Kópavogi, heldur hinu sem stendur rétt hjá Bakkafirði. Þar trónir tignarlegur Digranesviti á Svartnesi. Gengið er framhjá eyðibýlinu Steintúni, sem fór í eyði árið 1967 – bæjarstæðið er engu að síður glæsilegt og vekur forvitni um lífið sem þar var lifað. Nesin sjálf eru kannski ekki jafn litrík og fjöllin, en einmitt þar felst fegurðin – í andstæðunum.

Ég hvet göngufólk til að skoða örnefni í náttúrunni með augum litanna – þau fela oft í sér sögur og sérkenni sem annars fara framhjá. Hægt er að safna fellum eftir litum, til dæmis: Rauðafell, Grænafell, Bláfell, Svarftell, Hvítfell, Bleikafell, Gráfell og Brúnfell.

Rauðanes og Svartnes eru nú komin í safnið – hver litur býr yfir sinni sögu, og hver staður sínu yfirbragði.

Glæsilegir klettar sem sjórinn hefur leikið um og skilið eftir hella, bása, standberg, stapa og gatkletta.

Ég bað ChatGPT-4 um að rannsaka liti í örnefnum í náttúru Íslands og kom þessi ritsmíð og nokkuð til í vinnu tólsins. 

Litir í íslenskum örnefnum

Inngangur

Íslensk örnefni eru gjarnan lýsandi fyrir náttúruna og umhverfið – þar á meðal er algengt að litarheiti (heitir lita) komi fyrir í örnefnum. Slík nöfn endurspegla oft áþreifanlega eiginleika landslagsins eða hvernig fólk skynjaði það. Dæmi eru Rauðhólar (rauðir gígar), Bláfjöll (blá fjöll) og Grænavatn (grænt vatn).

Ástæðurnar fyrir þessum litanafngiftum eru margvíslegar: Rauðir litir í örnefnum stafa gjarnan af lit berggrunns eða jarðefna, blár litur tengist oft fjarlægð (fjöll sem blána í móðu fjarskans), og grænn litur vísar yfirleitt til gróðurs. Hér á eftir er farið yfir helstu liti í örnefnum og dæmi um slík örnefni í íslenskri náttúru.

Rauður litur – Rauð örnefni

Rauðhólar á jaðri Reykjavíkur eru áberandi rauðir gígaraðir sem fá lit sinn frá járnríku gjalli sem hefur ryðgað við oxun. Rauður litur í örnefnum kemur jafnan fram þar sem jarðlög eða sandur eru rauðleitur; rauði liturinn stafar oft af járnoxíðum í berginu eða jarðveginum . Fjöldi staða ber heitið Rauð-, til dæmis Rauðanes í Þistilfirði (rauðleitt nes; nafnið Rauðanes þýðir bókstaflega „Rautt nes“ ), Rauðhólar (rauðir gíghólar úr rauðu gjalli), Rauðisandur (fjörusandur á Vestfjörðum sem er rjóðrauður), og Rauðifoss (foss sem fellur niður rauðleitan klettavegg) . Einnig má nefna fjöll og hóla eins og Rauðafell, Rauðaháls og stöðuvötn eins og Rauðavatn – öll draga nafn af rauðum lit jarðefnanna í nágrenninu.

Rauð litafyrirbæri í náttúrunni stafa oft af járnríku bergi sem hefur ryðgað, eins og sést á Rauðhólum, eða rauðri sandöldu og steinum sem prýða landslagið.

Blár litur – Blá örnefni

Blár litur í örnefnum tengist sjaldnast bláum steintegundum heldur fremur optískri sýn – hlutir í fjarska eða í skugga fá bláan blæ vegna andrúmsloftsins . Þannig eru blá örnefni gjarnan notuð um fjöll og fjallgarða sem líta bláleitir út þegar horft er á þá úr fjarlægð. Dæmi um þetta eru Bláfjöll (fjöllin suður af Reykjavík; þykja blá á lit þegar fjarlæg eru), Bláfell (nokkur fjöll víða um land bera það nafn), Blábjörg (tveir staðir á Austurlandi heita þannig, þýðir „blá klettabjörg“) og Bláhnjúkur í Landmannalaugum (nafn sem merkir Blár hnjúkur og vísar til blágrárrar slikju fjallsins). Einnig eru til forvitnileg nöfn eins og Blámannshattur við Eyjafjörð – „Blámanns hattur“, klettur eða fjall sem líkist hatti og er sagt bláleitt.

Önnur dæmi eru Bláskógaheiði og Bláskriða (blá í nafninu vísar til litbrigða skóga eða skriðu í fjarska). Í öllum þessum tilvikum er blár meira lýsing á útliti eða fjarvídd – fjöll og ásar virðast bláir séð langt að, vegna bláma loftsins, en ef komið er nær eru þeir grábrúnir eða dökkir að lit. Það skýrir af hverju blár litur er algengur í nöfnum fjalla og heiða sem gnæfa við sjóndeildarhringinn.

Grænn litur – Græn örnefni

Grænavatn er lítið sprengigígsvatn á Reykjanesi sem ber nafn sitt af einstaklega grænleitum lit vatnsins (hátt brennisteinsinnihald í vatninu gefur því grænan blæ ). Almennt vísar grænn litur í örnefnum til gróðurs eða lífræns litar. Fjöll, hæðir og brekkur með græna í nafni eru yfirleitt grónar eða klæddar grænum mosum. Dæmi má nefna Grænafell (sem er gróið og því „grænt fjall“ að sjá) og Grænahlíð (grösug hlíð).

Vatna- og landform bera líka græn nöfn: auk Grænavatns má nefna Grænalón (stöðuvatn sem var þekkt fyrir grænleitt jökulvatn), Grænanes (nes vaxið grænum gróðri) og Grænihnjúkur (grænleitur hnjúkur).

Grænn litur í örnefni bendir oftast til blómlegra haga, grasbrekkna eða grænna skóga á svæðinu. Í sumum tilvikum getur græni liturinn stafað af sérstökum efnum; til að mynda er græni litur Grænavatns rakinn til brennisteins í vatninu sem litar það grænblátt. Almennt endurspegla græn örnefni þann gróskumikla svip sem staðurinn hafði í augum nafngjafanna.

Hvítur litur – Hvít örnefni

Hvít örnefni tengjast oft jöklum, vatni eða björgum sem skera sig úr fyrir ljósan eða hvítan blæ. Hvít- kemur t.d. oft fyrir í nöfnum jökuláa; mætti ætla að það sé vegna þess að jökulár eru tærhvítar eða mjólkurlitaðar af svifaur. Reyndar eru til margar ár sem heita Hvítá (Hvítá í Borgarfirði, Hvítá í Árnessýslu o.fl.) og bera nafn af hvítum lit vötnunnar . Á Suður- og Vesturlandi eru nokkur örnefni sem byrja á Hvít-: Hvítanes (nes með ljósum sandi eða skeljasandi) eru nokkur talsins, og hvítir sanda- eða skeljafjörur kunna að hafa gefið þeim nöfnin. Einnig má nefna Hvítserkur, sem er til á þremur stöðum á landinu – þekktastur er Hvítserkur í Húnafirði, stendur uppi sem svartur stuðlabergsdrangur en er þakinn hvítum fuglaskít og því lítur drangurinn hvítur út úr fjarlægð. Hvítur litur í örnefnum getur þannig átt við jökulís eða snævi þakta tinda (t.d. gæti fjallið Hvítfell fengið nafn af snjó), ljósan sand eða jafnvel mannvistarleifar (sbr. dranginn Hvítserkur). Athyglisvert er að örnefni með hvít- eru algengari í landnámasvæðum sunnan- og vestanlands en sjaldgæf fyrir norðan og austan, sem endurspeglar líklega útbreiðslu jökuláa og ljósra sanda á þeim svæðum.

Svartur litur – Svört örnefni

Svartifoss í Skaftafelli er fallegur 20 metra hár foss sem fellur fram af svörtum stuðlabergsklettum – þessar dökku basaltstöplar umlykja fossinn og hafa gefið honum nafnið Svartifoss („Svarti fossinn“). Svartur litur í örnefnum vísar yfirleitt til dökks bergs, auðnar eða svarts sandar. Á Íslandi eru víða dökkir móbergsklettar, hraun eða sandar sem speglast í örnefnum. Margar Svartá heita litlar dragár sem renna í myrkum gljúfrum eða yfir dökku hrauni og virðast því svartleitar. Einnig eru til fjöll eins og Svartafell (eða Svartfell) sem draga nafn af dökkum eða svörtum klettum í hlíðum, Svarthamar (svartur hamraklettur) og gil og kvíslar með svart- forlið. Svört örnefni geta líka tengst sögulegum öskulögum eða brunahraunum – t.d. svæði þakin svörtum gjóskulögum eftir eldgos gátu hlotið viðurnefnið svört. Í heildina gefa svört örnefni til kynna einhverja drungalega eða dökka ásýnd staðarins, oft vegna basaltklæddra kletta, kolaðs líparíts eða svarts sandar sem einkenna viðkomandi stað.

Aðrir litir í örnefnum

Auk helstu lita má finna ýmis önnur litgreinandi örnefni þótt þau séu fátíðari:

• Bleikur: Orðið bleikur (eða bleikja) í örnefnum merkir fölrauðan eða ljósan lit. T.d. heitir einn dalur norðanlands Bleiksmýrardalur, líklega vegna fölgrænna eða ljósra mýra í dalbotninum. Einnig má nefna fjallið Bleikafell, sem gæti hafa fengið nafn af bleikleitum (ljósum) sandsteini eða líparítklöppum í fjallinu. Bleikur litur vísar þannig til þess sem er ljósara en umhverfið – til dæmis föl gróðurmór eða bleik steintegund.

• Brúnn: Litarlýsingin brúnn (brúnleitur) er ekki algeng í örnefnum, en kemur þó fyrir. Brúnfell er dæmi um fjall sem nefnt er eftir brúnleitum lit – mögulega vegna þess að fjallið var þakið brúnum mosatorfum eða jarðvegi á haustin. Brúnavík í Borgarfirði eystri gæti hafa hlotið nafn af brúnum sjávarbökkum eða þangi sem gaf víkinni dökkbrúnan blæ. Athuga skal að brún getur einnig þýtt brú (brún lands) í örnefnum, en í samhenginu hér er átt við litinn brúnn. Þar sem brúnn litur er oft litur visnandi gróðurs (s.s. síðsumars) eða móbergssands gæti nafngiftin vísað til þess.

• Grár: Grá- í örnefnum lýsir oft gráum steinum eða klettum. Gráfell er til á fáeinum stöðum (t.d. á Landmannaafrétti) og merkir þá einfaldlega „grátt fjall“, líklega vegna gráleits bergs eða skeljugrárrar möl sem þekur fjallið. Grábakki eða Grákambur gætu eins vísað til kletta sem líta gráir út (t.d. vegna líparíts eða lítt gróins gráleits mosaskáns). Grá örnefni eru ekki áberandi mörg en þau gefa til kynna litlausara landslag – oft snauðan jarðveg eða steinbreiður.

• Gullinn/gulur: Íslensk örnefni nota sjaldan orðið gulur (gulur litur) beint, en þó má nefna litinn gull (gullinn) sem kemur fyrir. Frægasta dæmið er Gullfoss, „Gullfoss“ í Hvítá, sem ýmist er sagt fá nafn sitt af gylltum ljóma sólar í vatnsúðanum eða sögunni um að bóndinn hafi kastað gullinu sínu í fossinn – hvort sem er, þá er gull litaorð sem tengist gullnu ljósi. Í framhaldi má nefna Gullbrekku (brekka sem virtist gullin í skini sólar eða með gullauðugum jarðvegi). Gull er hér notað í merkingunni „gulllitað/gyllt“, líkt og hugtakið gullinni (eða gula) væri notað til að lýsa lit (t.d. gullin móða eða gullið haf). Þannig má flokka Gullfoss sem örnefni kennt við lit (gullna birtu).

Samspil litanna í örnefnum sýnir hve næmir landnámsmenn og afkomendur þeirra voru á litbrigði náttúrunnar. Samantekt: Litörnefni á Íslandi geyma fróðleik um jarðfræðina og náttúrufar landsins. Rauðir sandar, blá fjöll, grænir hjallar, hvítar jökulár og svartir fossar – allt eru þetta nöfn sem lýsa lykileiginleikum staðanna og kveikja ímyndunarafl um landið. Þannig má segja að í tungumálinu sjálfu felist eins konar náttúrulýsing og lífsskoðun; litirnir í örnefnum endurspegla upplifun fólks af landinu. Að skoða örnefni og merkingu þeirra (sér í lagi litanöfnin) gerir ferðalöngum kleift að skyggnast inn í sögu landslagsins og sjá náttúruna með augum þeirra sem fyrst nefndu fjöllin, árnar og heiðin – oftast með augljósri vísun í litinn sem þeir sáu.

Heimildir: Litir í örnefnum á Íslandi hafa verið teknir saman af fræðimönnum og áhugafólki. Dæmin hér að ofan eru m.a. fengin úr skrifum Tryggva Gíslasonar og ferðaþáttum Sigurpáls Ingibergssonar, auk upplýsinga úr leiðsögutextum um Rauðanes, Grænavatn og Svartafoss sem skýra hvernig litir náttúrunnar birtast í örnefnum.

89. þáttur 11. júlí 2013 | Vikublaðið

https://www.vikubladid.is/is/moya/news/89-thattur-11-juli-2013

Svartfell (510 m) í Borgarfirði eystra

https://ingibergsson2.rssing.com/chan-64487698/article20.html

Rauðhólar (Redhills) | Raudholar are the remainder of a clu… | Flickr

https://www.flickr.com/photos/arnitr/2296382162

The Beautiful Rauðanes Cape in North-East Iceland - Extraordinary Rock Formations | Guide to Iceland

https://guidetoiceland.is/connect-with-locals/regina/the-beautiful-raudanes-peninsula

Grænavatn lake Reykjanes Peninsula

https://www.hiticeland.com/post/graenavatn-lake-reykjanes-peninsula

Svartifoss & other beautiful Attractions in Skaftafell in South-Iceland | Guide to Iceland

https://guidetoiceland.is/connect-with-locals/regina/svartifoss-waterfall-in-skaftafell-national-park

Ocean með David Attenborough

Ocean er áhrifarík og tilfinningaþrungin heimildarmynd sem markar 99 ára afmæli Davids Attenborough, þessa goðsagnakennda náttúruskoðara. Myndin leiðir áhorfendur niður í djúp hafsins, þar sem hún afhjúpar bæði fegurð og viðkvæmni lífríkisins – en einnig skelfilegan raunveruleika. Sérstaklega áhrifamiklar eru dramatískar upptökur af togveiðum innan um mörgæsir á borgarísjaka við Suðurskautslandið, þar sem áhorfandinn stendur augliti til auglitis við mannleg áhrif á eitt síðasta villta hafsvæði jarðar.

Loksins hafa vísindamenn opnað augun fyrir skaðanum sem botnvarpa veldur, og nauðsynlegt er að rannsaka betur losun frá þessu veiðarfæri. En það kom mér f.v. togarajaxli ekki á óvart.  Fyrir tæpum 17 árum skrifaði ég grein um veiðiaðferðir, og mér sýnist lítið hafa breyst síðan – þó möguleikarnir til umbóta séu miklir.

En þetta er ekki bara harmasaga. Í gegnum rödd Attenboroughs glóir vonin. Myndin sýnir hvernig vistkerfi hafsins getur tekið ótrúlega hratt við sér þegar það fær frið – friðun skilar raunverulegum árangri. Það skapar von í lofti fyrir næstu skref í verndun hafsins.

Í júní stendur til að leiðtogar heimsins komi saman til að ræða svokallaða „30x30“ reglu – að friða 30% hafsins fyrir árið 2030. Þetta væri risastórt skref, sérstaklega í ljósi þess að einungis 2–3% hafsins eru vernduð í dag. Myndin minnir okkur á að þetta er tímapunktur sem skiptir máli. Hún er ákall um aðgerðir – ekki seinna en núna.

Þetta er kvikmynd sem skilur eftir sig djúp áhrif og hvetur til ábyrgðar. Hún er bæði vísindalega sterk, sjónrænt mögnuð og siðferðilega ögrandi. Skylduáhorf fyrir alla sem vilja skilja mikilvægi hafsins – og framtíð þess.

 

 

Frans páfi og Santa Maria Maggiore kirkjan

Nú stendur yfir útför argentínumannsins Jorge Mario Bergoglio, eða Frans páfa. Lík hans verður grafið í Santa Maria Maggiore kirkjunni í Róm — kirkjunni sem hann þótti einna vænst um.

 

Fyrir mánuði heimsótti ég þessa kirkju í söguferð til Rómar. Hún er ein af fjórum kirkjum borgarinnar sem opna sína Porta Santa á helgiárum. Að ganga í gegnum þessar heilögu dyr táknar hreinsun synda og sérstaka blessun. Í ár er einmitt helgiár.

 

Það sem stóð upp úr í heimsókninni var að heyra söguna um gullið í loftinu: hluti af fyrsta gulli sem Spánverjar fluttu frá Ameríku eftir ferð Kólumbusar 1492. Gullið var líklega gefið kirkjunni á árunum 1493–1496, og páfinn blessaði landnámið — saga sem hafði djúpstæðar og harmþrungnar afleiðingar fyrir innfædda.

 

Einnig var áhrifamikið að sjá legstað Joannes L. Bernini (1598-1680), helsta meistara barokktímans, sem ég hefði eflaust gengið fram hjá án frásagnar sr. Þórhalls Heimissonar um dýrgripi kirkjunnar.

 

Frans páfi ætlar ekki að taka mikið pláss í dauðanum frekar en í lífinu. Á legstein hans mun aðeins standa: Frans, biskup Rómar — í anda auðmýktar og þjónustu, sem hann lagði alltaf áherslu á.

 

Frans páfi opnaði líka víðtæka umræðu innan kirkjunnar um sjálfbærni og loftslagsmál, með áhrifamiklum bréfum sínum frá Laudato Si’ ("Lofaður sért þú") 2015 og Laudato Deum 2023.

 

 

Gulli skrýtt loftið í Santa Maria Maggiore kirkjunni í Róm

Allsvenskan: Elfsborg - Sirius 4 : 3

Boras Arena, fimmta umferð Allsvenskan – kvöldleikur, ljósin kveikt, hjörtun slá.

Gulsvart vs. Blåsvart 

Gul- og svartklæddu leikmenn heimamanna Elfsborgar stigu inn á grasið undir dynjandi lófataki þúsund stuðningsmanna. Stemningin rafmögnuð, fánahafið dansaði í takt við spennuna sem lá í loftinu. Á móti þeim mættu blá- og svartklæddir og vel spilandi leikmenn IK Síríus – lið sem á rætur sínar í viskubænum Uppsala. Þegar stjórnendur og fræðimenn þar kusu nafn á sameinað lið borgarinnar, litu þeir til himins og fundu innblástur í stjörnunni Síríus – björtustu stjörnunni á næturhimninum.

Elfsborgarliðið spilar með hápressu, hleypur hratt fram og nýtir beittar skyndisóknir. Þjálfarinn, Oscar Hiljemark, hefur augljósa aðdáun á ítalskri taktík – sterkt varnarkerfi og klókur fótbolti. Síríus menn svara með leikni, aga og fallegu spilamynstri – þó skortur á mörkum haldi þeim í skugganum. Íþróttin snýst jú um að skora. En þetta átti eftir að breytast.

Markvörðurinn Isak Peterson hefur haldið hreinu í síðustu leikjum og tréverkið ber þess merki – skotin af andstæðingum hafa dunið í stöng og slá en farið ekki inn. Elfsborg hefur unnið síðustu leiki með heppnina sér við hlið – en hversu lengi dugar það?

Í leikmannahópi Elfsborgar eru tveir íslenskir Víkingar: Ari og Júlíus Magnússon – báðir komnir frá hamingjunni í Víkinni yfir í virkið í Boras. Þeir bera kraftinn úr norðri í miðjuna og gætu ráðið úrslitum.

Síríus mæta með minni hóp, en mikla drauma – og stuðningsmenn liðsins eru engu síðri, öflugir 33 háskólamenntaðir, hugmyndaríkir og skapa einstaka stemningu á útivöllum með gáfuðum söngvum og húmor.

Elfsborg vann bráðfjörugan markaleik – Ari Sigurpálsson skoraði glæsimark

Leikvangurinn Boras Arena er tvítugur og einn fyrsti gervigrasvöllur Svíþjóðar.

IF Elfsborg hefur mætt IK Sirius ellefu sinnum á heimavelli í sænsku úrvalsdeildinni (Allsvenskan). Af þessum leikjum hefur Elfsborg unnið fjóra, gert fimm jafntefli og tapað tveimur, með markatöluna 17–11 í hag.

Leikurinn fór af krafti af stað hjá Elfsborg. Strax á 11. mínútu skoraði knái kantmaðurinn Ari Sigurpálsson – HK-ingur og fyrrum Víkingur – glæsilegt mark. Hann læddist framhjá varnarmanni Sirius inn í teiginn og stýrði boltanum snyrtilega í hornið, óverjandi fyrir Ismael, markvörð gestanna frá Malí.

„Vi ölskar IF Elfsborg“ söng gulsvarti stuðningskórinn allan leikinn og veifaði gulum fánum og treflum til sönnunar.

 

Sirius jafnaði skömmu síðar úr umdeildri vítaspyrnu, sem Finninn Leo Walta skoraði örugglega úr. Enn og aftur verður ljóst að Allsvenskan sárvantar VAR. Elfsborg svaraði þó strax og komst aftur yfir eftir mikla orrahríð að marki. Taylor Silverholt, sem kom frá Helsingborgs IF í Superettan, skoraði með hnitmiðuðu skoti.

Staðan var vænleg fyrir Elfsborg í hálfleik, en stuðningsmenn vissu að spennan væri langt frá því að vera búin – Elfsborg er ekki þekkt fyrir að halda boltanum vel. Þeir byrjuðu þó seinni hálfleikinn af krafti, en á 55. mínútu jafnaði hinn öflugi Robbie Ure fyrir Sirius með marki sem virtist vera rangstæða en rangstöðulykt lagði um völlinn. Tíu mínútum síðar kom skyndisókn frá Sirius og Leo Walta skoraði sitt annað mark, þetta löglegt og vel útfært – staðan allt í einu 2–3.

En Elfsborg gafst ekki upp. Á 68. mínútu jafnaði Rasmus Wikström með frábæru skallamarki eftir hornspyrnu – stökk hæst og hamraði boltann í netið. Í lok leiks tryggði Simon Hedlund sigurinn með marki sem kveikti mikinn fögnuð á heimavelli.

Bráðfjörugur og dramatískur leikur, þar sem Elfsborg tryggði sér þrjú dýrmæt stig og situr nú í þriðja sæti deildarinnar með 10 stig eftir fimm umferðir.

Samantekt frá leiknum á Youtube.com

 

Rómverjar - sjálfbærni og líffræðileg fjölbreytni

Var nýlega í Róm og varð uppnuminn af hinum fornu byggingum. Hofið Pantheon og risavaxna hringleikahúsið Colosseum eru mannvirki sem Rómverjar reistu fyrir meira en tvö þúsund árum – og þau standa enn.

Í dag leka mörg ný hús á Íslandi og mygla í öðru hverju horni. Hvert fór verkvitið?

Þessi andstæða leiddi hugann að sjálfbærni Rómverja. Þarna var hugsað til langs tíma – byggingar reistar til að endast og ekki verið að sóa verðmætum.

En hvað með líffræðilega fjölbreytni og virðingu fyrir lífinu – hvernig stóðu grimmir Rómverjar sig þar, til dæmis í Colosseum?

Tilgangurinn með Colosseum var að skemmta almenningi. Þetta var risaleikvangur sem tók um 50.000 áhorfendur og þar fóru fram skylmingabardagar, aftökur, dýrasýningar – og jafnvel sjóbardagar þegar völlurinn var fylltur af vatni.

Það er engin nákvæm tala til um hversu margir létust í Colosseum, en sagnir og rannsóknir benda til að allt að 500.000 manns hafi dáið þar á þeim tæpu 400 árum sem leikvangurinn var í notkun. Þar á meðal voru margir skylmingaþrælar, fangar – og jafnvel saklausir borgarar sem voru látnir berjast til dauða.

En fjöldi dýra sem fórst er enn átakanlegri. Talið er að yfir ein milljón villtra dýra – ljón, fílar, hlébarðar, nashyrningar og krókódílar – hafi verið drepin í Colosseum og sambærilegum leikvöngum um Rómaveldi.

Líffræðileg fjölbreytni og sjálfbærni voru ekki hugtök sem Rómverjar höfðu í huga – a.m.k. ekki á þann hátt sem við skiljum þau í dag. Náttúran var eitthvað til að nýta og sýna yfirráð yfir, ekki eitthvað til að vernda eða lifa í sátt við.

Dýrin voru flutt inn frá Afríku, Miðausturlöndum og öðrum löndum – ekki sem hluti af vistkerfi, heldur sem tákn um mátt Rómar. Ljón og fílar voru settir í sviðsljósið sem merki um vald, ekki til að vekja aðdáun á fjölbreytileika lífríkisins.

Að drepa dýr í þúsundatali var ekki talið siðferðislegt vandamál. Þvert á móti – það var merki um ríkidæmi og yfirburði. Hugmyndin um að náttúran hafi innbyggð gildi eða að vistkerfi geti hrunið vegna mannlegra áhrifa var ekki komin fram – ekki fyrr en mörgum öldum síðar.

Rómverjar gerðu lítið úr vistkerfum og sköpuðu í sumum tilvikum staðbundin útdauða, sem átti síðan eftir að hafa áhrif langt fram eftir öldum. Það er eiginlega fornt dæmi um hvernig stórveldi getur sett álag á líffræðilega fjölbreytni án þess að átta sig á afleiðingunum.

Þannig að já – Colosseum var stórbrotið tákn um veldi. En varla virðingu fyrir lífinu – hvorki mannlegu né dýrslegu.

Lífskraftur í hjarnskaflinum

Það er lífskraftur í hjarskaflanum í Gunnlaugsskarði.  Ekki tókst að gefa út dánarvottorði á haustjafndægri. 

 

Skaflinn hefur aðeins rýrnað frá síðustu viku. Hægt er að sjá lítinn hvítan blett frá veginum ef fólk veit hvar á að leita.

Ég tel góður líkur á því að hann lifi sumarið blauta og leiðinlega af. Það eru umskipti í veðrinu. Næturfrost í kortunum og hiti verður um 6 gráður yfir daginn sem þýðir frostmark í 700 metra hæð.

 

Það var gaman að ganga í dag, krækiber við gönguslóða og fljótlegt að fylla lúku af berjum fullum af andoxunarefnum.

Sáum sauðfé á beit í Kistufellshlíðum, um tugur fjár og fór mestur tími hjá þeim í að bíta gras hátt uppi.

 

 

Klakinn minnir á skotinn ísbjörn

Seigla í hjarnskaflanum í Esjunni

Hann gefst ekki upp hjarnskaflinn í Gunnlaugsskarði í sunnanverðri Esjunni.

 

Svona var staðan í hádeginu í dag. Gilið ver hann vel fyrir morgun- og kvöldsólinni.

 

Spáin segir að það sé úrkoma næstu daga og hiti nær í tveggja stafa tölu, það verður hart sótt að restinni af skaflinum.

 

Mikið rok við Esjurætur í dag en skánaði er ofar dró.

 

 

 

Aðeins tálgast af skaflinum í síðustu viku.

 

Hjarnskaflinn lifir

Hjarnskaflinn í Esjunni heldur áfram að hrella Morgunblaðið. Hann lifir enda búið að vera slæmt sumar, kalt og úrkomusamt, en í frétt í Morgunblaðinu 21. ágúst kom frétt um að Esjan væri orðin snjólaus.

Í gær var farin könnunarferð og hefur hann mikið látið á sjá. En það er mikil seigla í fönninni, Morgunblaðinu til ama.

Sumir áhugamenn um jökla gefa honum viku, aðrir aðeins lengur en samkvæmt veðurspánni þá er bjart framundan en kalt. Skaflinn hefur búið um sig í skuggsælu gili en hádegissólin nær honum. En það er ljóst að þetta verður ekki eilífðarskafl.

Staðan á skaflinum í gær, 7. september. Skaflinn er í 700 metra hæð.

Hjarnskaflinn seigi hefur látið á sjá. Frekar ræfilslegur en virkar stærri lengra frá séð. 

Hjarnskaflinn í Esjunni

Í Morgunblaðinu þann 21. ágúst á bls. 2 kom hin árlega frétt um snjóskaflinn í Esjunni. Þar var fyrirsögn: Snjólaust er í Gunnlaugsskarði eftir mikið rigningarsumar. Ég sá frá vinnustað mínum smá fönn, aðeins neðar en hinn hefðbundni síðasti snjóskafl var og fór í leiðangur um sl. helgi.

 

Ég spurði jöklafræðing hvað fönn eins og þessi kallast: "Vafalaust hefur snjórinn í gildraginu náð að verða að hjarni, því myndi ég kalla hann hjarnskafl eða hjarnfönn," skrifar jöklafræðingurinn.

 

Skv. Orðabók Menningarsjóðs þá er hjarn snjólag, sem er orðið allfast fyrir vegna samþjöppunar og endurkristöllunar, eftir að það féll.

 

Hjarnskaflinn sést ekki frá öllum sjónarhornum. Það er lítið gil í hamraveggnum og skaflinn kúrir þar inní. Hjarnfönnin er í rúmlega 550 metra hæð en ég er í þeirri hæð þegar myndin er tekin. Hjarnskaflinn sést vel frá þjóðvegi móts við Álfsnes og úr borginni, m.a. frá Hálsunum og eflaust Hádegismóum.

Lögun fannarinnar minnir mig á Langjökul á hvolfi.

 

Skaflinn hylur lítinn læk og eflaust hefur skafið mikill snjór inn í gilið í vetur. Sameinast síðan öðrum stærri læk sem fossar niður austar. Vatnið sem fellur niður hlíðarnar myndar Kollafjarðará eða er við efstu upptök hennar. Skaflinn minnir á frauðplast og það er seigla í honum.

 

Sumstaðar í norðanverðri Esju eru skuggsæl gil þar sem skaflar leysast seinna en í henni sunnanverðri, eða jafnvel ekki, t.d. í og ofan Eilífsdals og Flekkudals.

 

Ætli hjarnskaflinn lifi af sumarið? Næsta vika mun gera aðför að honum, tveggja stafa tölur í kortunum.

 

Sá ekkert til eftirstöðva þekkta snjóskaflsins sem liggur ofar í Gunnlaugsskarði og liggur að Kistufelli. 

 

Það var mikið af fólki í Esjunni á sunnudaginn, komið til að rækta líkamann og andann. Flestir fóru upp að Steini en reytingur af fólki fór aðrar skemmtilegar leiðir sem eru í boði en Skógræktin og Ferðafélagið eru að gera góða hluti í Esjuhlíðum. Góðar merkingar og nýlegir slóðar.

 

Þótti mér betur farið en heima setið. Lýkur þar að segja frá rannsóknarför í Gunnlaugsskarð.

 

 

Hjarnskaflinn eða hjarnfönnin í Gunnlaugsskarði. Lækirnir mynda Kollafjarðará.

 

Sandeyjargöng í Færeyjum - Með lengstu neðansjávargöngum í heimi

Ef það er eitthvað sem Færeyingar eiga mikið af, þá eru það jarðgöng.

Jarðgöng í Færeyjum eru eins og æðar sem tengja hjarta eyjanna saman, hvort sem þau skera sig í gegnum fjallasali eða teygja sig undir djúpan sjó. Þessi göng, bæði í fjöllum og neðansjávar, skapa ósýnilega tengingu milli staða sem áður voru aðeins aðgengilegir með ferjum. Þar mætast fortíð og nútíð, þar sem samgöngur breyta einangrun í tengsl og sameina samfélög með öruggum leiðum í gegnum grjót.

Þann 21. desember sl. voru ný 11 km neðansjávargöng milli Straumeyjar og Sandeyjar vígð og einangrun eyjunnar rofin.

Sandeyjargöngin eru fjármögnuð með blöndu af opinberu fjármagni og veggjöldum og kostuðu um 15 milljarða. Norska byggingarfyrirtækið NCC sá um byggingu gangnanna en fyrirtækið er eitt af stærstu byggingarfyrirtækjum Noregs og hefur mikla reynslu í jarðgangagerð, bæði í Noregi og á alþjóðavísu og hefur aðstoðað Færeyinga við að innleiða háþróaða tækni og þekkingu í þessum verkefnum.

Stefnan er að halda áfram með jarðgöng til Suðureyjar frá Sandey, 23 km að lengd með viðkomu í Skúfey.

Getum við Íslendingar lært eitthvað af Færeyingum í jarðgangnamálum?

Því var tilvalið að heimsækja Sandey, sem er ein af 18 eyjum Færeyja með 1.300 íbúa og sú fimmta stærsta í eyjaklasanum. Villiendur leigðu sér litla rútu og innfæddan leiðsögumann frá Heimdal Tours sem sagði okkur allt sem hann vissi um föðurland sitt.

Það var spennandi að fara niður í björt Sandeyjargöng með listaverk, óður til Víkinga á veggjum en það var mikill raki í rútunni þegar við komum upp úr 155 metra djúpu göngunum. Ein ferð fyrir fólksbíl kostar 175 DKK eða 3.500 krónur.

Eyjan er flöt og hentar því vel til landbúnaðar enda góð gras og kartöfluspretta í frjósömum jarðvegssandinum. Hugmyndir hafa verið um að gera nýjan alþjóðlegan flugvöll á eyjunni. Einnig er útgerð, vaxandi ferðaþjónusta og fjölskrúðugt fuglalíf.

Fornleifagröftur sýnir að byggð hófst 300 til 400 eftir Krist. Víkingar voru því ekki fyrstir og sagan segir að þegar þeir komu sem var á svipuðum tíma og Ísland var numið, þá hafi verið kindur frjálsar í fjöllum og nafnið, Fjáreyjar eða Færeyjar dregið af því.

Við keyrðum um flata eyjuna með sendnum ströndum og heimsóttum lítil þorp: Sandur, Húsavík, Skálavík, Dalur og Sköpun. Það voru fáir á ferli og lítið líf enda Ólafsvaka haldin daginn áður og allir í Þórshöfn.

Ný hús voru að spretta upp og byggðin að eflast og má eflaust skrifa það á nýju göngin en margir íbúar vinna í Þórshöfn. En í sumum eyjum vilja íbúar lifa í gamla tímanum og ekkert spenntir fyrir jarðgöngum.

Gönguhópurinn gekk í gengum þorpið Skálavík og heyrði um helstu hetjur bæjarins en eitt vakti sérstaka undrun hjá okkur en það var lamadýr á beit. Það mun hafa komið í frá Danmörku. Það komu fleiri dýr í sendingunni en þetta er eina sem er eftir. Þeir eru ekki eins harðir í sóttvörnum Færeyingar.

Nesti var boðað í litla þorpinu Dalur sem er sjarmerandi og telur 33 íbúa en þangað lá einbreiður vegur með útskotum í hamrahlíð.  Þar var verið að byggja 2,2 km jarðgöng, Dalsgöng, sem eiga að klárast í ár.  En ein skýring á þessum framkvæmdum er að frá Dal verði farið í neðansjávargöngum til Suðureyjar.

Í Sköpun, þorpinu með áhugaverða nafnið er blár póstkassi, sá stærsti í heimi en skapandi íbúar sáu tækifæri á að koma sér í Heimsmetabók Guiness.

Skóli og knattspyrnuvöllur er miðsvæðis og heitir knattspyrnufélag eyjarinnar B71 Sandoy og spilar í B-deild.

Að lokum endaði gönguhópurinn Villiendurnar á því að ganga frá Gróthúsvatni vestur í Saltvíkur en þetta var besti göngustígur sem ég hef gengið á.

Í Saltvík er minnisvaði um gufuskipið S/S Principia kom frá Skotlandi 1895 og beið örlaga sinna í stormi á grýttri Saltvíkurströndinni. Einn skipverji lifði af en 28 lentu í greipum Ægis.

Áhugavert að sjá hvar úrgangi var sturtað beint í sjóinn en það er bannað í dag. Færeyingum hefur farið fram og slagarinn, „lengi tekur sjórinn við“ á ekki lengur við.

 

 

 

 

 

 

Víkin við Gróthúsvatn. Þarna sér í Skúvoy, Stóra- og Litla Dímon og Suðurey syðst.

Dagsetning: 31. júlí 2024
Göngutími: 1 klukkustund
Vegalengd: 4,3 km
Göngubyrjun: Við Grjóthúsvatn
Erfiðleikastig: 1 skór
Veður: Hálfskýjað, 13 stiga hiti og 10 m/s vindur frá SA.
Þátttakendur: Villiendur, 12 göngumenn og farastjóri

Gönguleiðalýsing: Létt ganga á jafnsléttu frá Grjóthúsvatni til Saltvíkur á bundnu slitlagi